BÀI 1. ÔN TẬP NGỮ ÂM TRONG TIẾNG M’NÔNG

GIỚI THIỆU BẢNG CHỮ CÁI TIẾNG M’NÔNG (BUNONG)

STT	CHỮ CÁI M’NÔNG		ÂM TƯƠNG ĐƯƠNG TIẾNG VIỆT		VÍ DỤ/NGHĨA
1	A	a	A	a	Aƀaơ	Hiện nay
2	Ă	ă	Ă	ă	Ăn	Cho
3	Â	â	Â	â	Âk	Nhiều
4	B	b	Không có	Không có	Ba	Lúa
5	Ƀ	ƀ	B	b	ƀâu	Mùi
6	C/CH	c/ch	CH	ch	Che	Ông
7	D	d	Không có	Không có	Duh	Nóng
8	Đ	đ	Đ	đ	Đă	Bảo
9	DJ	dj	Không có	Không có	Djrah	Tưới
10	E	e	E	e	Eh	Nhọt
11	Ĕ	ĕ	Ĕ	ĕ	Lĕ jêh	Hết rồi
12	Ê	ê	Ê	ê	Êng	Riêng
13	Ê̆	ê̆	Ê̆	ê̆	Ê̆p	Con rết
14	G	g	G	g	Gung	Cái thang
15	H	h	H	h	Hăr	Mũi tên
16	I	i	I	i	Iăt	Lắng nghe
17	Ĭ	ĭ	Ĭ	ĭ	Vĭ	Nhầm lẩn
18	J	j	Không có	Không có	Jong	Dài
19	K	k	C, K, Q	c, k, q	Ka	Con cá
20	L	l	L	l	La	Ngà voi
21	M	m	M	m	Mah	Vàng
22	N	n	N	n	Na	Cái nỏ
23	O	o	O	o	Oh	Em
24	Ŏ	ŏ	Ŏ	ŏ	Ŏk rgănh	Mệt
25	Ô	ô	Ô	ô	Ôp	Hỏi
26	Ô̆	ô̆	Ô̆	ô̆	Ô̆t ŭr	Âm u
27	Ơ	ơ	Ơ	ơ	Ơ	Da, vâng
28	Ơ̆	ơ̆	Ơ̆	ơ̆	Mbơ̆ (Mbâ)	Cha
29	P	p	P	p	Pa	Con ba ba
30	R	r	R	r	Roh	Mất
31	S	s	S	s	Sa	Ăn
32	T	t	T	t	Ta/ti	Ở, tại
33	U	u	U	u	U, ur	Bà, vợ
34	Ŭ	ŭ	Ŭ	ŭ	Ŭch	Muốn
35	Ư	ư	Ư	ư	Ư	Phải
36	Ư̆	ư̆	Ư̆	ư̆	Ƀrư̆ ƀrư̆	Từ từ
37	V	v	V	v	Va	Bác
38	Y	y	Y	y	Yor	Vì
39	KH	kh	KH	kh	Kho	Quần
40	NG	ng	NG	ng	Ngơi	Nói
41	NH	nh	NH	nh	Nhêt	Uốn
42	PH	ph	PH	ph	Phe	Gạo
43	TH	th	TH	th	Thao	Thau/ Chậu
44	TR	tr	TR	tr	Trong	Đường đi

1. Ngữ âm:

Từ trong tiếng Mnông được phát âm thành một âm tiết hoặc đa âm tiết ; một âm tiết yếu đi trước một âm tiết mạnh; hoặc hai âm tiết mạnh đi liên tiếp nhau:

Ví dụ: - Ngih (vâl): ngôi nhà.

- Ndeh: xe; rvê: suy nghĩ; rveh: con voi.

- Aƀaơ: bây giờ/ hiện nay ; bunuyh: con người.

Thành phần đầy đủ của âm tiết mạnh là: C1SVC2 (chiông:

ngọn).

Trong đó:

@ C1: là âm đầu. Âm đầu có thể là một phụ âm hoặc một tổ hợp phụ âm.

Ví dụ: - sa: ăn.

- Ndrôk: Con bò.

- Ndeh: xe.

@ S: là âm đệm (-i-; -u-).

Ví dụ: - chiông: ngọn.

- Kuăl: kêu gọi.

@ V: là nguyên âm.

Ví dụ: - hăn: đi.
@ C2 : là âm cuối. Âm cuối có thể là một phụ âm, bán nguyên âm hoặc có thể là một tổ hợp âm:
Ví dụ: - một phụ âm k,l,n trong các từ : Ndrôk: Con bò, Kuăl: kêu gọi, hăn: đi.
- Bán nguyên âm –i, -u: prau: số 6, klai: pha chế.
- Một tổ hợp âm –ih: nuih: tim.

2. Phụ âm:

Trong tiếng Mnông có 26 phụ âm: B, Ƀ, C, CH, D, Đ,DJ, G, H, J, K, KH, L, M, N, NG, NH, P, PH, R, S, T, TH, TR, V, Y.
Trong đó:
- B, Ƀ,  M, P, PH, V : là những âm khi phát ra có sự tham gia hoạt động của môi.
- D, Đ, L, N, R, S, T, TH: là những âm khi phát ra có sự tham gia hoạt động của đầu lưỡi.
- J, DJ, CH, Y : là những âm khi phát ra có sự tham gia hoạt động của mặt lưỡi.
- G, NG, K, KH: là những âm khi phát ra có sự tham gia hoạt động của gốc lưỡi.
- H: là những âm khi phát ra có sự tham gia hoạt động của dây thanh trong họng.
- Riêng Y khi đứng trước một danh từ riêng chỉ tên người nam, đọc là /i/ như là một nguyên âm. Ví dụ: Y Kram.
Ø Tất cả các phụ âm này đều có thể đứng ở vị trí C1, tức đầu âm tiết.
Ø Có 11 trong 26 phụ âm trên có khả năng đứng ở vị trí C2, tức cuối âm tiết, đó là: CH, H, K, L, M, N, NG, NH, P, R, T. Một số phụ âm trong tiếng Mnông còn có thể kết hợp lẫn nhau thành những tổ hợp phụ âm đứng đầu âm tiết hoặc đứng cuối âm tiết: PL, PR, BL, BR, MP, MB, MN, MR, MH, TR, DR, NDR, NJ, CHR, KL, KR, GL, MBL,…
Ø Ơ cuối âm tiết có thể có tổ hợp –IH. Ví dụ: - nuih: tim, kuih: gạt rác.

3. Nguyên âm:

Trong tiếng Mnông có 9 nguyên âm: A, E, Ê, I, O, Ô, Ơ, U, Ư.

Trong đó có sự đối lập âm ngắn/dài và có ý nghĩa khác nhau

Ví dụ: - Han /ha-an/: hàn.
- Hăn /hăn/: đi.
- Dong /do-ong/ : đánh/ đập.
- Dŏng: sử dụng.
* Chú ý:
- Trong tiếng Việt không có các âm đầu như tiếng Mnông sau: B, D, DJ, J, Y.
- Tiếng Việt không có các tổ hợp phụ âm đầu: PL, PR, BL, BR, MP, MB, MN, MR, MH, DR, NDR, NJ, CHR, KL, KR, GL, MBL,…
- Tiếng Việt không có các âm cuối: H, L, R và tổ hợp âm cuối – IH.
- Trong tiếng Mnông không có thanh điệu, trừ 2 dấu: “^” và “ ̆ ” đặt trên các nguyên âm.
- Trong tiếng Việt cũng như trong tiếng M’Nông đều có âm đệm –u- và âm đệm –i- (chiông: ngọn).
- Trong tiếng Mnông dấu “ ’” được dùng trong trường hợp giữa phần vần và phụ âm đi trước có chỗ ngắt giọng.

Ví dụ: Thay vì viết mơak (vui mừng) được viết thành: M’ak (bỏ chữ ơ và được thay bằng dấu ngắt “ ’”); trong trường hợp âm n (nờ) đi với âm h (hờ) hoặc âm g (gờ): n’ha: lá, n’gâng : chủ chốt.